رصد ستارگان

رصد ستارگان، بدون تلسکوپ

مقدمه

نجوم یکی از چند علمی است که به مطالعه طبیعت می‌پردازد. بی آنکه از وسیله‌ی استفاده شود، چیزهای بسیاری را می‌توان فرا گرفت و به اکتشافات مهمی هنوز می‌توان دست یافت. آسمان آزماشگاه نجوم است و موقع کار هر شبی که صاف و شفاف باشد. محل کار در هوای باز و بهتر آنکه دور از نور چراغ‌های شهر جایی که دید آسمان را چیزی مانع نشود.

ستاره‌های پرنورتر، به صورت گروه‌هایی بر کره آسمان به چشم می‌آیند که صورت‌های فلکی نامیده می‌شوند. نام‌های چهل و هشت صورت فلکی در فهرستی که یکصد و پنجاه سال بعد از میلاد فراهم شده آمده است.

پیشینیان که یا تصویر خدایان، قهرمانان و جانوران و غیره را در این گروه‌ها

تصور می‌کردند و یا به این وسیله می‌خواستند به خدایان و قهرمانان و جانوران وغیره احترام بگذارند نام آنان را بر این صورتهای فلکی نهادند.

نجوم جدید هشتاد و هشت صورت فلکی را می‌شناسد که هر یک حدود و ثغوری کاملا معین دارد و به نامی موسوم است که به ‌آن داده شده است. این هشتادو هشت منطقه کره آسمان را به طور کامل می‌پوشاند.

اجرام سماوی‌ای که بیرون از کهکشان ما قرار دارند نیز با صورت فلکی‌ای که در آن‌اند مشخص می‌شوند. از اینجا است نام‌هایی چون کهکشان امراه المسلسله دب اکبر.

دب اکبر (آب گردان). همانطور که از لقبش برمی‌آید ستاره‌های آن آب‌گردانی را تصویر می‌کنند. آشنایی با این دسته از ستاره‌ها مهم است، زیرا که مکان صورت‌های فلکی دیگر، اغلب اوقات با مراجعه به آن تعیین می‌شود. دب اکبر را در هر شب صاف در اکثر نقاط نیمکره شمالی می‌توان دید. در این قسمت بیش از هر چیز دیگر به ستاره‌های این صورت فلکی می‌پردازیم.

ستاره‌های دب اکبر

هفت ستاره پرنور، نقش دب اکبر (آب گردان یا ملاقه) را پدید می‌آورند. چهار ستاره که کاسه را تشکیل می‌دهند با نام‌های دبه، مراق، فخذ و مغرز معروف‌اند که همگی اسامی عربی‌اند: دبه به معنای خرس است و مراق به معنی گرده و فخذ ومغز به ترتیب ران و بن دم خرس‌اند.

ستاره‌هایی که دسته آب گردان را تشکیل می‌دهند به نام‌های قائد، عناق و چون موسوم‌اند که باز هم نام‌هایی عربی به معانی «جلودار» و «بزغاله» اند و معنای دقیق جون هنوز مورد اختلاف است.

در نزدیکی عناق ستاره کوچک سها قرار دارد. اعراب این دو ستاره را اسب و سوار می‌نامیدند و از ستاره سها برای آزمون دید خوب استفاده می‌کردند.

افسانه‌ها

یکی از نخستین نام‌هایی که به این صورت فلکی داده شد خرس بزرگ بود و نام‌های عربی به معنای ران گرده وغیره قسمت‌های مختلف بدن خرس را بیان می‌کنند.

دلیل این نام روشن نیست. زیرا که ناظر به دشواری می‌تواند طرح بدن ژوپیتر بود و ژوپیتر برای حفاظت او، او را به صورت خرسی درآورد و بر آسمان ها نهاد.

بنابر افسانه‌ای دیگر، روح بزرگ، خرس بزرگ را با قصد و عمد بر آسمان نهاد تا گاهشمار خرس های زمینی باشد، در نیم سالی که خرس بزرگ بر ارتفاعی کم جای دارد، همه خرس های زمینی در غارهای خود می‌مانند و خود را گرم نگه می‌دارند. وقتی که خرس بزرگ در آسمان اوج می‌گیرد، خرس‌ها نیز غارهایشان را ترک می‌گویند زیرا تابستان آغاز شده است.

نام های دیگر

نام‌های دب اکبر و آب گردان هنوز مصطلح‌اند. نام علمی این صورت فلکی ترجمه لاتینی خرس بزرگ یعنی Ursa Major در انگلستان این صورت را گاو آهن یا ارابه گویند.

گوشزد: اگر بخواهیم دقیق باشیم اصطلاح اب گردان را باید به هفت ستاره پرنور و اصطلاح دب اکبر یا Ursa Major را به همه ستاره‌های این صورت اطلاق کرد. اما اغلب این دو اصطلاح را به جای هم به کار می‌برند.

روشنی ظاهری ستارگان

روشنی ظاهری هفت ستاره آب گردان با هم فرق می کند. پرنورترین آنها جون و کم فروغ‌ترین شان مغرز است. این مطلب به طور فنی برحسب قدر ظاهری بیان می‌شود: جون کمترین قدر ظاهری (7ر1) و مغرز بیشترین قدر ظاهری(04ر3) را دارد.

دب اصغر

معروف‌ترین و پرنورترین ستاره این صورت فلکی جدی است. تشخیص آن بسیار آسان است. نقطه شروع دو ستاره دبه و مراق در کاسه دب اکبر است که به قراولان معروف‌اند. امتداد خط و اصل این دو ستاره از جدی می‌گذرد که آن را با نام‌های ستاره قطبی و الفا – دب اصغر نیز می‌شناسند. فاصله زاویه‌ای دبه تا جدی شش برابر فاصله میان دو قراول است.

ستارگان دب اصغر

بعد از جدی پرنورترین ستاره دب اصغر انور فرقدان یا دب اصغر است که قدر ظاهری آن 2ر2 است. اینی یکی از 57 ستاره‌ای است که به عنوان مرجع مورد استفاده دریانوردان (و هوانوردان) است. پنج ستاره دیگر دب اصغر جلوه کمتری دارند و چهارتای آنها از قدر 4 هم کم سوتر‌اند.

وسعت این صورت فلکی در حدود  یا چهار برابر فاصله میان قراولان است.

افسانه‌ها

دب اصغر به  نام های بنات النعش صغری یا هفت اورنگ کهین نیز مشهور است. وجه تسمیه آن نیز مانند دب اکبر کاملا نامناسب است.

بنابر افسانه جالبی از بومیان آمریکا درباره دب اصغر گروهی شکارچی بومی راه خود را در جنگل گم کرده بودند. با اجابت دعاهایشان دختر کوچکی پدیدار شد تا به سلامت آنها را به خانه‌هاشان راهنمائی کند. او روح جدی بود و شکارچیان پس از مرگ در آسمان جای گرفتند تا برای همیشه نزدیک او باشند.

جدی و جهت یابی

ستاره جدی در موارد زیر مورد استفاده است:

آ. تعیین نقطه شمال بر افق (شمال جغرافیایی)

ب. تعیین عرض جغرافیایی ناظر

شمال جغرافیایی با فرود آوردن خطی قائم از جدی بر افق مشخص می‌شود. نقطه‌ای که در آن خط قائم دایره افق را قطع می‌کند شمال جغرافیایی است.

تعیین عرض جغرافیایی براساس فرمول زیر است:

عرض جغرافیایی هر نقطه در نیمکره سالی = ارتفاع جدی در آن نقطه

بنابراین برای ناظری در جدی ارتفاعی برابر  دارد برای ناظری در  ارتفاع جدی   است والی آخر.

ارتفاع یک ستاره برحسب درجه زاویه میان افق ناظر و ستاره در امتداد یک دایره قائم است.

قطب های آسمان

نام ستاره قطبی از این نکته اخذ شده است که چون محور زمین را ادامه دهیم، آسمان را در نقطه‌ای بسیار نزدیک به این ستاره قطع می‌کند این ادامه محور زمین را محور عالم می‌نامند.

محور عالم به فرض از بالا و پائین الی غیرالنهایه ادامه دارد. بالا در اینجا به معنی فارتر از قطب شمال زمین و پائین به معنی آن سوی قطب جنوب زمین است. محور زمین صرفا جزء کوچکی از محور عالم است. نقاطی را که در آن محور عالم آسمان را می‌شکافد به ترتیب قطب شمال آسمان و قطب جنوب آسمان نامند.

قطب های اسمان محل تقاطع امتداد محور زمین با کره آسمان است .

معدل النهار یا استوای آسمان

نقاطی بر کره آسمان که در نیمه راه قطب‌های شمال و جنوب اسمان جای گرفته‌ اند، معدل النهار یا استوای آسمان را تشکیل می‌دهند. استوای آسمان دایره‌ای است فرضی به شعاع بی‌نهایت که بر همان صفحه استوای زمین قرار گرفته است. این هر دو دایره مرکز واحدی دارند. راه دیگری برای تجسم استوای آسمان آن است که تصور کنیم شعاع استوای زمین پیوسته افزایش یابد تا آنکه این دایره بر سطح داخلی کره آسمان منطبق گردد.

ذات الکرسی و قیفاوس

ادامه خطی که از قراولان دب اکبر می گذرد، چون از جدی فراتر رود به صورت های فلکی قیفاس و ذات الکرسی می‌رسد . قیفاوس به شکل مثلثی است که بر ضلع مربعی ساخته شده و ذات الکرسی کم و بیش شبیه حروف M یا W است.

ستاره تیخو

صورت فلکی ذات الکرسی در سال 1572 تاریخ ساز شد. در 11 نوامبر آن سال به ناگاه ستاره‌ای نو در این صورت ظهور کرد و به قدری روشن بود که در روز هم دیده می‌شود. تیخوبرائه (1601-1546) منجم دانمارکی به مطالعه  دقیق این ستاره نو پرداخت و جزئیات ماجرای آن را ثبت کرد. این ستاره تاریخی مدتی است که دیگر روشنی بسیار زیاد خود را از دست داده است. اما هنوز هم آن را ستاره تیخو می‌نامند.

اکنون ستاره تیخو را در زمره ابرانواختران می‌شمارند. ابرنواختران ستاره‌هایی‌اند که روشنی آنها به طور ناگهانی چندین میلیون برابر روشنی اولیه می‌شود. به دنبال این افزایش سقوطی تدریجی است که سرانجام ستاره فقط کسر کوچکی از روشنی نخستین خود را باز می‌یابد. ابرنواختران دیگری نیز ثبت شده‌اند. احتمالا افزایش شگفت انگیز نور آنها، بر اثر بروز انفجار در ستاره است. در این فاجعه ستاره بخش بزرگی از جرم خود را از دست می‌دهد.

ستارگان قیفاوسی

پرنورترین ستاره و دومین ستاره پرنور قیفاوس هیچ یک از اهمیتی خاص برخوردار نیستند. چهارمین ستاره پرنور این صورت فلکی (دلتا) – قیفاوس قرین شهرت شده است.

در حال حاضر صدها ستاره تحت عنوان ستارگان قیفاوسی طبقه بندی شده‌اند. آنها را قیفاوسی هم می‌گویند این ها ستاره‌هایی اند با روشنی متغیر. حداکثر روشنی  قیفاوس دو و نیم مرتبه بیش از حداقل آن است. قدر ظاهری آن با دوره تناوب بسیار منظم 5 روز و 8 ساعت و 47 ثانیه از 2ر3 در وضع ماکزیموم تا 5ر4 در حال مینیموم تغییر می‌کند.

علت احتمالی این تغیری روشنی تپش ستاره است. حجم این قبیل ستاره‌ها متناوبا زیاد و کم می‌شود و تغییر روشنی را سبب می‌گردد.

نجوم دین خاصی به این ستاره‌ها دارد. قیفاوسی ها در برآورد فواصل درترین نقاط جهان کمک بزرگی به شمار می‌آیند. فاصله کهکشان‌های مجاور با کمک این ستاره‌های متغیر تعیین می‌شود.

راه کاهکشان

راه کاهکشان (یا راه شیری) از میان صورتهای فلکی ذات الکرسی و قیفاوس میگذرد و به چشم برهنه چون نوار باریکی از نوری مه آلود می‌آید.

افسانه‌های مربوط به کاسیوپیه (ذات الکرسی) و کفئوس (قیفاوس)

در اساطیر یونان کاسیوپیه ملکه زیبا ولی خودخواه اتیوپی بود. کفئوس شوهر او و آندرومدا دختر او بود. به سزای خودخواهی اش مقدر شد که به گروهی ستاره تبدیل شود و برای همیشه دور قطب بگردد و شوهر حسودش کفئوس، بر او ناظر شد.

برگرفته از کتاب نجوم به زبان ساده نوشته ی مایر دگانی ترجمه ی محمدرضا خواجه پور